چندمعنایی پسوند «- انه» فارسی: رویکرد ساختواژۀ ساختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشیار زبان‌شناسی، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

پژوهش پیش رو، پسوند اشتقاقی «- انه» در زبان فارسی را مورد واکاوی قرار می‌دهد و سویه‌های گوناگون ساختاری و معنایی/ کارکردی آن را بررسی می‌کند. این پژوهش، با رویکردی ساخت‌بنیاد و در چارچوب نظریۀ ساختواژۀ ساختی انجام گرفته که می‌کوشد الگوهای واژه‎سازی را بر پایۀ مفهوم «ساخت» و «طرحواره‌های ساختی» تبیین نماید و روابط پایگانی میان طرحواره‌ها و زیرطرحواره‌ها را به‌گونه‌ای سامان‌مند نشان دهد. داده‌های پژوهش برگرفته از پیکرۀ ساختواژی خود نگارندگان (با بیش از 10000 واژۀ مشتق و مرکّب فارسی)، فرهنگ فارسی زانسو (کشانی، 1372) و واژه‌های مستخرج از فرهنگ پسوند در زبان فارسی (رواقی، 1388) است که 944 واژۀ مشتق ساخته‌شده با پسوند «- انه» را دربر می‌گیرد. یافته‌های پژوهش نشانگر آن است که «- انه»، پسوندی چندمعنا و دارای تنوّع معنایی چشمگیری است که میتواند در 12 زیرطرحوارۀ ساختی نمایان شده و واژه‌هایی از مقولۀ اسم، صفت یا قید بسازد. این چندمعنایی، نه در سطح واژه‌های عینی، بلکه در سطح طرحواره‌های ساختی انتزاعی قابل تبیین است و از این رو، آن را چندمعنایی ساختی می‌نامند.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


بامشادی، پارسا و شادی انصاریان (1394). تبیین ساختارهای ناپایگانی زبان فارسی در چهارچوب نظریۀ ساختواژۀ ساخت­محور. در: مجموعه مقالات سومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش­های کاربردی در مطالعات زبان، (صص 1-12)، تهران: دانشگاه تهران (انتشار به‌صورت لوح فشرده).
----------------------- (1395). رویکرد ساخت‌بنیاد به صرف و کاربرد آن در آموزش واژه‌های مشتق و مرکب فارسی برای فارسی‌آموزان. در: مهین‌ناز میردهقان، مجموعه مقالات نخستین همایش واکاوی منابع آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، جلد دوّم، (صص 999-1020)، تهران: خاموش.
----------- و فریبا قطره (1396). چندمعنایی پسوند «- ی» فارسی: کندوکاوی در چارچوب ساختواژۀ ساختی. جستارهای زبانی، 8 (7)، 265-289.
بهشتی، علاء‌الدین (1355). ساختمان واژه زبان فارسی امروز. تهران: چاپخانۀ پیروز.
رفیعی، عادل (1391). صرف ساخت‌محور: شواهدی از فرایندهای واژه‌سازی در زبان فارسی. در: محمد دبیرمقدم، مجموعه‌مقالات هشتمین همایش زبان‌شناسی ایران، (صص 327-336)، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
---------- و سارا ترابی (1393). وراثت و انگیختگی رابطۀ صورت و معنی در واژگان: نمونه‌هایی از واژه‌سازی زبان فارسی. علم زبان، 2 (3)، 49-64.
رواقی، علی (1388). فرهنگ پسوند در زبان فارسی (بررسی دوازده پسوند). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
سامعی، حسین و ملیحه تفسیری (1393). الگوهای ساخت واژه در زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
صادقی، علی­اشرف (1372). شیوه‌ها و امکانات واژه­سازی در زبان فارسی معاصر (11). نشر دانش، (77)، 321-325.
صمصامی، محمد (1346). پیشوندها و پسوندهای زبان فارسی. اصفهان: نشر مشعل.
عظیم‌دخت، ذلیخا و عادل رفیعی (1395). واژه‌های مرکب مختوم به ستاک حال از منظر صرف ساختی: مورد [x - یاب]. در: شهرام مدرس خیابانی و فریبا قطره، مجموعه مقالات چهارمین همایش ملی صرف (صص 170-143). تهران: نشر نویسۀ پارسی.
فرشیدورد، خسرو (1386). فرهنگ پیشوندها و پسوندهای زبان فارسی. چاپ دوم. تهران: زوار.
کشانی، خسرو (1371). اشتقاق پسوندی در زبان فارسی امروز. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
----------  (1372). فرهنگ فارسی زانسو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کلباسی، ایران (1391). ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز. چاپ پنجم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
Booij, G. (2007). Construction Morphology and the Lexicon. In: F. Montermini, G. Boye & N. R. Hathout (Eds.), Selected Proceedings of the 5th Decembrettes: Morphology in Tolouse (pp. 33-44). Somerville: Cascadilla Proceedings Project.
----------- (2010). Construction morphology. Oxford: Oxford University Press.
------------ (2013). Morphology in Construction Grammar. In: T. Hoffmann & G. Trousdale (Eds.), The Oxford Handbook of Construction Grammar (pp. 255-274). Oxford: Oxford University Press.
------------- (2015). Word-Formation in Construction Grammar. In: P.O. Müller, I. Ohnheiser, S. Olsen & F. Rainer (Eds.), Word-Formation: An International Handbook of the Languages of Europe, Vol. 1 (pp. 188-202). Berlin/Boston: De Gruyter Mouton.