سیر تغییرات ساخت‎های سببی صرفی و نحوی در فارسی نو؛ پژوهشی پیکره‎بنیاد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان‌شناسی همگانی، دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

2 دانشیار گروه زبان‌شناسی همگانی، دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.

چکیده

پژوهش حاضر برای نخستین­بار، ساخت‎های سببی صرفی و نحوی زبان فارسی نو را براساس رده‎شناسی دیکسون (2012) بررسی پیکره­بنیاد کرده است ؛ ازآنجاکه تاکنون پژوهشی که در گذر زمان و براساس پیکره، به این ساخت‎ها توجّه کرده باشد، صورت نگرفته است، برآن شدیم تا در نوشتار پیش رو، درزمانی ساخت‎های سببی زبان فارسی نو را بررسی کنیم. برای این منظور، سی کتاب و از هر کتاب به­طور تقریبی ده­هزار واژه از قرون چهارم تا هفتم و همچنین دو قرن اخیر انتخاب شد؛ سپس ساخت‎های سببی صرفی و نحوی آن­ها استخراج و براساس چارچوب یادشده، ازنظر صوری تحلیل شده و قرن‎های مختلف نیز ازنظر نوع فعل سببی و بسامد وقوع با یکدیگر مقایسه شده‎اند. پیکر‎ة این پژوهش شامل 772 ساخت سببی صرفی و نحوی بوده است. نتایج تحلیل پیکره نشان داد که کاربرد سازوکار نحوی محدود به قرن‎های اخیر است و در قرون اوّلیه، نمونه‎ای از این نوع ساخت یافت نشد. این مسئله با سیر تغییر زبان فارسی از زبانی ترکیبی به زبانی تحلیلی هم­سو است. نتیجة دیگر پژوهش آن است که کاربرد ساخت‎هایسببی از ابتدای فارسی نو به بعد کمابیش با سیر نزولی همراه بوده‎ است به‎طوری‎که در قرن سیزدهم به کمترین میزان خود می‎رسد و سپس دوباره در قرن اخیر، افزایش می‎یابد؛ همچنین نتایج تحلیل داده‎ها نشان می‎دهد کهبرخلاف ساخت‎های سببی نحوی که با افزایش بسامد روبه­رو بوده‎اند، از شمار سببی‎های صرفی کاسته شده‎ است؛ به‎طوری‎که در فارسی نو متأخّر فعل‎هایی نظیر میراندن، آگاهاندن، شنواندن، گنداندن، فسراندن، پزاندن، بُراندن و فراموشاندن که در قرون اوّلیه کاربرد داشته‎اند، کنار گذاشته‎ شده‎اند.
 

کلیدواژه‌ها


ابن‎سینا، حسین (1331). طبیعیات: دانشنامة علائی. به­تصحیح محمد مشکوه. تهران: انجمن آثار ملّی.
بلعمی، ابوعلی محمد (1353). تاریخ بلعمی. به‎تصحیح محمدتقی بهار. جلد اول. تهران: تابش.
ترجمة تفسیر طبری (1356). به­تصحیح حبیب یغمائی. تهران: توس.
تفسیر قرآن کمبریج (1349). به­تصحیح جلال متینی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
جمال‎زاده، سید محمدعلی (1333). دارالمجانین. تهران: کانون معرفت.
جوینی، عطاالملک (1387). تاریخ جهانگشای جوینی. به­تصحیح محمد قزوینی. تهران: هرمس.
خسروی، محمدباقر (1374). شمس و طغرا. تهران: چاپ فجر اسلام.
دبیرمقدم، محمد (1384 الف). ساخت‎های سببی در زبان فارسی.در: محمد دبیرمقدم، پژوهشهای زبانشناختی فارسی، (صص 18-82).تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
----------- (1384 ب). فعل مرکب در زبان فارسی. در: محمد دبیرمقدم، پژوهشهای زبانشناختی فارسی (149-199). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
درزی، علی و فاطمه کرمپور (1391). بررسی ساخت‎های سببی ساختواژی زبان فارسی. مجلّة پژوهشهای زبان، 3 (2)، 23-41.
دولت­آبادی، محمود (1352). سفر. تهران: گلشایی.
راسخ‎مهند، محمد (1386). ساخت ناگذرا در زبان فارسی. مجلّة زبان و زبان­شناسی، 3 (1)، 1-20.
زارعی‎فرد، رها و والی رضایی (1390). بررسی رده‎شناختی ساخت‎های سببی در زبان فارسی. مجلّة زبانشناسی و گویشهای خراسان، 3 (1)، 29-50.
شجاعی، راضیه و غلامحسین کریمی‎دوستان (1394). عوامل مؤثّر بر تناوب سببی در زبان فارسی. مجلّة جستارهای زبانی، 6 (5)،261-283.
طبیب‎زاده، امید (1385). ظرفیت فعل و ساخت­های بنیادین جمله در فارسی امروز؛ پژوهشی براساس نظریة دستور وابستگی. تهران: نشر مرکز.
----------- (1393). تناوب‏‎های «آغازی/ سببی» و «معلوم/ مجهول» در فارسی. مجلّة ادبپژوهی، (30)، 9-28.
غزالی‎، امام‎ محمد (1315). نصیحت الملوک. بامقدّمه، تصحیح و حاشیة جلال‎الدّین‎همایی. تهران: مجلس.
قاضی منهاج سراج، محمد (1391). طبقات ناصری. کابل: بنیاد فرهنگ جهانداران غوری.
گردیزی، محمود (1363). زین الاخبار: تاریخ گردیزی. به­تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مرادی کرمانی، هوشنگ (1384). شما که غریبه نیستید. تهران: معین.
معروفی، عباس (1380). سمفونی مردگان. تهران: ققنوس.
میهنی، محمد (1386). اسرار التّوحید فی مقامات الشّیخ ابی سعید. به‎تصحیح محمدرضا شفیعی‎کدکنی. تهران: آگه.
ناتل‎خانلری، پرویز (1353). تاریخ زبان فارسی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
هروی، علی (1346). الابنیه عن حقایق الادویه. به‎تصحیح احمد بهمنیار. تهران: دانشگاه تهران.
References
Comrie, B. (1985). Causative Verb Formation and other Verb-Deriving Morphology. In: Timothy Shopen, Grammatical Categories and the Lexicon, 3 (pp. 309-348). Cambridge: Cambridge University Press.
-------------- (1989). Language Universals and Linguistic Typology: Syntax and Morphology. Chicago: University of Chicago Press.
Dabir-Moghaddam, Mohammad (1982). Syntax and Semantics of Causative Construction in Persian. Ph.D. Dissertation. University of Illinois.
Dixon, R. M. W. (2000). Typology of Causative Constructions. In: R. M. W. Dixon & A. Y. Aikhenvald (Eds.), Changing Valency: Case Studies in Transitivity (pp. 30-79). Cambridge: Cambridge University Press.
------------------- (2012). Basic Linguistic Theory: Further Grammatical Topics, 3. Oxford: Oxford University Press.
Gilquin, G. (2010). Corpus, Cognition and Causative Constructions. Amsterdam: John Benjamins.
Haiman, J. (1985). Iconicity in Syntax. Amsterdam: John Benjamins.
Kemmer, S. and A. Verhagen (1994). The Grammar of Causatives and the Conceptual Structure of Events. Cognitive Linguistics, 5 (2), 115-157.
Shibatani, M. (1976). The Grammar of Causative Constructions: A Conspectus. In: Masayoshi Shibatani, Syntax and Semantics, 6, (pp. 1-40). New York: Academic Press.
Shibatani, M. and P. Pardeshi (2002). The Causative Continuum. In: M. Shibatani (Ed.), the Grammar of Causation and Interpersonal Manipulation, (pp. 85-127). Amsterdam: John Benjamins.
Song, J. J. (1996). Causatives and Causation: A Universal-Typological Perspective. London: Longman.
----------------- (2008). Periphrastic Causative Constructions. From: WALS 110, at http//:www.wals.info/feature/description/110.