رابطۀ دستوری‌شدگی و بینافردیت در تعیین منشأ افعال کمکی وجه‌نما

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه تربیت‌مدرس و دانشگاه آنتورپ

2 استاد تمام زبان‌شناسی، دانشگاه آنتورپ.

3 دانشیار زبان‌شناسی، دانشگاه تربیت‌مدرس، تهران، ایران.

چکیده

نوشتار پیش رو نقش مفاهیم دستوری‌شدگی و بینافردیت را در تعیین سرچشمة دسته‌ای افعال کمکی در زبان‌های ایرانی بررسی کرده است. عناصر مورد نظر براساس رویکرد ناتس (2005 و پس از آن) مسئول انتقال نقش‌های وجه‌نمای الزام تکلیفی، امکان معرفتی و الزام پویا هستند که در اینجا به­منظور سهولت ارجاع، معادل بایستن درنظر گرفته شده‌اند. برمبنای رویکرد سنّتی دستوری‌شدگی این عناصر باید از افعال واژگانی مشتق شده باشند. درحالی­که براساس نظریۀ بینافردیت افعالی با معنای ارادی، ریشه در مفاهیم وجه‌نما و مقوله­های هم­رده با آن دارند. هردو مفهوم دستوری‌شدگی سنّتی و این خوانش از بینافردیت یک‌سویه‌ و در بسیاری از موارد تأییدکنندۀ مسیر تاریخی شکل‌گیریِ افعال کمکیِ وجه‌نما هستند؛ امّا در گونه‌های کهنگی، وفسی، تاتی و سمنانی که افعال کمکی وجه‌نمای معادل بایستن هم‌ریشه با فعل ارادیِ معادل خواستن در این زبان‌ها هستند، اکتفا به دستوری‌شدگی منجر به نقض بینافردیت و بالعکس، دنبال­کردن رویکرد بینافردیت، باعث تخطّی از مسیر دستوری‌شدگی سنّتی می‌شود. در پژوهش حاضر، پیشنهاد می‌شود که این افعال کمکی هیچ‌یک ریشه در افعال ارادی در این زبان‌ها ندارند؛ بلکه درعوض، هردو گروه، به­طور موازی از عنصر سومی در ایرانی باستان مشتق شده‌اند.
 

کلیدواژه‌ها


اخلاقی، فریار (1386). بایستن، شدن، توانستن: سه فعل وجهی در فارسی امروز. ویژه­نامۀ نامۀ فرهنگستان (دستور). (3)، 82-132.
حسن‌دوست، محمد (1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
داوری، شادی و مهرداد نغزگوی کهن (1396). افعال معین در زبان فارسی: رویکردی دستوری‌شدگی. تهران: نشر نویسه پارسی.
رضایی باغ‌بیدی، حسن (1388). تاریخ زبان‌های ایرانی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
زرشناس، زهره و آناهیتا پرتوی (1389). قصّه‌هایی از سغد. تهران:پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کوه‌کن، سپیده (1398). رده‌شناسی وجه‌نمایی در زبان‌های ایرانی غربی نو. رسالۀ دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه آنتورپ.
کیا، صادق (1392). واژه‌نامۀ شصت و هفت گویش ایرانی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مفیدی، روح­الله (1395). شکل‌گیری ساخت‌واژۀ نمود و وجه در فارسی نو. ویژۀ‌نامۀ نامۀ فرهنگستان (دستور)، (12)، 3-68.
نقی‌زاده، محمود؛ منوچهر توانگر و محمد عموزاده (1390). بررسی مفهوم ذهنیت در افعال وجهی در زبان فارسی. پژوهش‌های زبان­شناسی، 3 (1)، 1-20.
References
Bartholomae, C. (1961). Altiranisches Wötrerbuch. Berlin: W. De Gruyter.
Bybee, J. L., R. Perkins & W. Pagliuca (1994). The Evolution of Grammar: Tense, Aspect and Modality in the Languages of the World. Chicago: University of Chicago Press.
-------------- (2002). Sequentiality as the basis of constituent structure, in Talmy Givón and Bertram F.Malle (eds), The Evolution of Language out of Pre‐language. Amsterdam: Benjamins, 109–34.
Byloo, P. & J. Nuyts (2014). Meaning Change in the Dutch Core Modals: (Inter) Subjectification in a Grammatical Paradigm. Acta Linguistica Hafniensia. 46 (1), 85-116.
Cheung, J. (2007). Etymological Dictionary of the Iranian Verbs. Leiden and Boston. Brill.
Heine, B. (1993). Auxiliaries: Cognitive Forces and Grammaticalization. Oxford University Press. New York and Oxford.
------------ & T. Kuteva (2007).The Genesis of Grammar: A Reconstruction. Oxford: Oxford University Press.
Hopper, P. J. & E. C. Traugott (2003). Grammaticalization. Cambridge University Press. Cambridge.
Humbach, H. (1974). Methodologische Variationen zur arischen Religionsgeschichte. Gs Guntert, 193-200.
Kent, R. (1953). Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon. New Haven, Connecticut: American Oriental Society.
Nuyts, J. (2005). The Modal Confusion: On terminology and the concepts behind it. In: A. Klinge & H. H. Muller (Eds.), Modality: Studies in form and function, (pp, 5-38). London: Equinox.
----------  (2016). Analyses of the Modal Meanings. In: Nuyts. J & J. Van der Auwera (Eds.), The Oxford Handbook of Modality and Mood, (pp. 31-49). Oxford: Oxford University Press.
----------  (in prep). Modality in Mind.
Palmer, F. R. (2001). Mood and modality. 2nd edition. Cambridge: Cambridge University Press.
Portner, P. (2009). Modality. Oxford: Oxford University Press.
Traugott, E. C. (1989). On the Rise of Epistemic Meanings in English. Language, (65), 31-55.
------------------ (1995). Subjectification in Grammaticalization. In: D. Stein & S. Wright (Eds.), Subjectivity and Subjectification, (pp, 31-54). Cambridge: Cambridge University Press.
------------------ & R. Dasher. (2002). Regularity in Semantic Change. Cambridge University Press: Cambridge.
Taleghani, A. H. (2008). Modality, Aspect and Negation in Persian. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
Van der Auwera, J. & V. A. Plungian (1998). Modality’s Semantic Map. Linguistic Typology 2, 79-124.
Velupillai, V. (2012). An Introduction to Linguistic Typology. John Benjamin Publishing Company: Amsterdam/Philadelphia.