دربارۀ پیشین‌شدگی واکۀ ū در لری و گویش‌های مرکزی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان شناسی، دانشگاه اصفهان

چکیده

در گونه‌های مختلف گویش لری، پیشین‌شدگی واکۀ ū و تبدیل آن به ī دیده می‌شود. مشابه همین دگرگونی در گویش‌های مرکزی ایران نیز وجود دارد که پیشین‌شدگی ū در بیشتر گونه‌ها به ü و در تعدادی به ī انجام گرفته است. چگونگی توزیع این واکۀ پیشین‌شده، خاستگاه و ارزش واجی آن به­ویژه در گویش‌های مرکزی همیشه موضوع بحث پژوهش­گران بوده است. در این مقاله، با رویکردی تاریخی به این پدیده در مهم­ترین گویش‌های لری مانند بختیاری، بویراحمدی و خرم‌آبادی و تعدادی از گویش‌های مرکزی مانند گزی، میمه‌ای و جرقویه‌ای پرداخته شده است و با بررسی برابر فارسی میانه و ایرانی باستان، واژه‌هایی که پیشین‌شدگی در آن­ها انجام شده است، این فرایند در چارچوب دگرگونی­های آوایی تاریخی این گویش‌ها بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد پیشین‌شدگی تنها در واژه‌هایی انجام گرفته است که واکۀ پیشین‌شده بازمانده از واکۀ ū در دورۀ میانه و باستان زبان­های ایرانی است، در حالی که در واژه‌هایی که ū بازمانده از واکۀ ō دورۀ میانه است، این پیشین‌شدگی دیده نمی‌شود؛ از سوی دیگر، می‌توان گفت این دگرگونی در دو مرحله انجام گرفته است، نخست پیشین­شدن ū به ü که در گویش‌های مرکزی انجام گرفته است، سپس گسترده­شدن ü به ī که در گویش‌های لری دیده می‌شود.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


طاهری، اسفندیار (1389). گویش بختیاری کوهرنگ. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طاهری، اسفندیار (1395). گویش لری بویراحمدی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فتحی بروجنی، شهلا (1392). گویش میمه­ای. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
معماری، مهران (1389). بررسی و توصیف زبان­شناختی گویش بهبهانی. اهواز: کردگار.
Bartholomae, C. (1904). Altiranisches Wörterbuch. Strassburg: Carl Debruner.
Borjian, H. (2010). The Dialect of Jowshaqan, Part One: Phonology, Morphology and Syntax. Iran and the Caucasus, 14 (1), 83-116.
------------- (2012). Judeo-Kashani: A Central Iranian Plateau Dialect. Journal of the American Oriental Society, 132 (1), 1-21.
Boyce, M. (1977). A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian. Teheran-Liege: Brill.
Durkin-Meisterernst, D. (2004). Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian. Turnhout: Brespol.
Eilers W. & U. Schapka, (1979). Westiranische Mundarten aus der Sammlung Wilhelm Eilers II: Die Mundart von Gäz, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Kent, R. (1953). Old Persian, Grammar, Text, Lexicon. New Haven, Connecticut: American Oriental Society.
MacKenzie, D. N. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary. London: Oxford University Press.
MacKinnon, C. (1977). The dialect of Giō. Studia Iranica, 6 (2), 211-247.
------------------- (2002). The Dialect of Xorramābād and Comparative Notes on Other Lor Dialects. Studia Iranica 31, 103-38.
------------------- (2015). Dezfuli and Šuštari Dialect. In: Yarshater E. (Ed.), Encyclopædia Iranica, online edition, available at www.iranicaonline.org
Nyberg, H. S. (1974). A Manual of Pahlavi, II. Wiesbaden: Harrasowitz.
Stilo, D. (2007). Isfahan, xxii. Gazi Dialect. In: Yarshater E. (Ed.), Encyclopædia Iranica,Vol. XIV, Fasc. 2, (pp. 113-119), New York: Mazda Publisher.
Taheri, E. (2018). Azarani, a New Found Central Iranian Dialect. Iran and the Caucasus. (forthcoming).